بیلان ارزی کشور در ۶دهه اخیر

ایران در طول ۵۸ سال گذشته به حدود ۳.۶ تریلیون دلار منابع ارزی دسترسی داشته است و این در حالی است که حدود ۳.۲ تریلیون دلار از این منابع، در فاصله زمانی ۱۳۶۸ تا پایان ۱۳۹۶،‌ یعنی از زمان آغاز برنامه‌های توسعه پس از انقلاب اسلامی حاصل شده است.

به گزارش اقتصادآنلاین، براساس آمارها، ۲.۴ تریلیون دلار نیز تنها در بازه زمانی ۱۳۸۵ تا پایان ۱۳۹۶، یعنی از آغاز اعمال تحریمهای هسته ای تا پایان سال ۹۶، در دسترس کشور بوده است. اما فرصت سوزی در زمینه استفاده بهینه از منابع ارزی، زمانی آشکارتر می‌شود که میزان حصول این منابع در بازه‌های زمانی کوتاه تر هم مورد بررسی قرار گیرد. بر این اساس، مجموع کل درآمد ارزی ایران در سال‌های اجرای «برنامه دوم عمرانی» پیش از انقلاب اسلامی به قیمت جاری، به حدود ۳ میلیارد دلار می‌رسد.

مجموع درآمد ارزی ایران در سال‌های اجرای «برنامه سوم عمرانی» به حدود ۷.۶ میلیارد دلار، در سال‌های اجرای «برنامه عمرانی چهارم» به حدود ۱۸ میلیارد دلار و در سال‌های اجرای «برنامه پنجم عمرانی» به حدود ۱۱۲ میلیارد دلار می‌رسد. از دیگر سو،‌ مجموع درآمد ارزی ایران در سال‌های «دوران دفاع مقدس» به حدود ۱۶۵ میلیارد دلار، در سالهای اجرای «برنامه اول توسعه» پس از انقلاب اسلامی به حدود ۹۳ میلیارد دلار، در سال‌های اجرای «برنامه دوم توسعه» به حدود ۱۰۱ میلیارد دلار، در سال‌های اجرای «برنامه سوم توسعه» به حدود ۱۷۵ میلیارد دلار، در سال‌های اجرای «برنامه چهارم توسعه» به ۴۶۱ میلیارد دلار و در سال‌های اجرای «برنامه پنجم توسعه» به ۷۳۸ میلیارد دلار می‌رسد.

گزارشی که توسط دفتر پژوهش‌های اقتصاد و توسعه اتاق بازرگانی مشهد منتشر شده، نشان می‌دهد، که کشور در این مدت نه‌‌تنها کمبود منابع نداشته است بلکه اگر این منابع با تفکر توسعه‌ای هزینه می‌شد می‌توانست امروز نویدبخش اقتصادی پایدار مبتنی‌بر تولید و نوآوری باشد که در آن نه شاهد فقر بودیم و نه بیکاری. براساس این گزارش، مجموع درآمد ارزی کشور (اعم از مداخل حاصل از صادرات نفت، گاز، پتروشیمی، کالاهای غیرنفتی و خدمات) در دوره ریاست جمهوری محمود احمدی نژاد، به حدود ۹۴۵ میلیارد دلار می‌رسد و این در حالی است که این مبلغ، حدود ۴۶.۵ درصد از مجموع منابع ارزی در دسترس کشور در فاصله ۵۸ ساله ۱۳۳۸ تا ۱۳۹۶ را به خود اختصاص داده است.

براساس ارزیابی‌های صورت گرفته، «منابع حاصل شده از صادرات نفت خام وگاز طبیعی»، «منابع حاصل از صادرات محصولات پتروشیمی»، «منابع حاصل از صادرات غیر نفتی» و «منابع حاصل از صادرات خدمات» برروی هم منابع ارزی مستقیم دولت را تشکیل می‌دهند. براساس این گزارش، منابع مستقیم ارزی در دسترس دولت در فاصله سالهای ۱۳۶۸ تا ۱۳۹۶ (یعنی از زمان آغاز برنامه اول توسعه پس از انقلاب تا پایان سال ۱۳۹۶) حدود ۱.۷ تریلیون دلار بوده است. این در حالی است که از زمان آغاز تحریم‌های هسته ای در سال ۱۳۸۵ تا پایان سال ۱۳۹۶، منابع مستقیم ارزی کشور چیزی حدود ۱.۲ تریلیون دلار بوده است. به عبارت ساده تر، بخش عمده ای از منابع ارزی در دسترس از آغاز اجرای برنامه‌های توسعه در کشور، در دوره ۱۱ ساله منتهی به سال ۱۳۹۶ به دست آمده اند. این اما در حالی است که بخشی از منابع استخراج شده نفت و گاز، در داخل کشور به مصرف می‌رسد، که از جمله آن می‌توان به خوراک پالایشگاه‌ها، انرژی نیروگاه‌ها، تولید فرآورده‌های نفتی (از قبیل بنزین، گازوئیل، مازوت، نفت سفید و…) و گرمایش کارخانجات و منازل مسکونی اشاره کرد. مجموع مخارج در این زمینه‌ها را می‌توان به منزله منابع ارزی غیر مستقیم در دسترس کشور تلقی کرد.

برآورد معادل ارزش دلاری این منابع غیر مستقیم از طریق مقایسه داده‌هایبانک مرکزی (که البته تنها نفت خام را در بر می‌گیرد) و داده‌های ترازنامه انرژی وزارت نیرو (که هم نفت خام و هم گاز طبیعی را در بر دارد) به دست آمده است. بر این اساس، مجموع ارزش دلاری منابع غیر مستقیم در دسترس برای کشور در یک بازه زمانی حدودا چهار دهه ای به دست آمده است. ارزش دلاری منابع غیر مستقیم برای مصرف داخلی طی سال‌های ۱۳۵۲ تا ۱۳۹۶ که تنها نفت خام را در نظر می‌گیرد، حدود یک تریلیون و ۱۸ میلیارد دلار بوده است. از دیگر سو، ارزش دلاری منابع غیر مستقیم برای مصرف داخلی طی سالهای ۱۳۵۲ تا ۱۳۹۴ بر مبنای داده‌های ترازنامه انرژی که هم نفت خام و هم گاز طبیعی را در نظر می‌گیرد اما به حدود ۱.۵ تریلیون دلار می‌رسد.

این گزارش اما به بررسی تمامی منابع ارزی حاصل از صادرات نفت، گاز، پتروشیمی، کالاهای غیر نفتی و خدمات در فاصله سال‌های ۱۳۳۸ تا ۱۳۹۶ نیز پرداخته است. بررسی بخشی از این داده‌ها، یعنی داده‌های مربوط به بازه زمانی سال‌های ۱۳۶۸ تا ۱۳۹۶ اما نشان می‌دهد که ایران در این بازه زمانی، از رهگذر موارد مورد اشاره در بالا و به قیمت جاری، حدود ۱.۷ تریلیون دلار منابع ارزی به دست آورده است. این اما در حالی است که مجموع منابع ارزی کشور از سال ۱۳۳۸ تاکنون، حدود ۲ تریلیون و ۳۸ میلیارد دلار بوده است. به این ترتیب، حدود ۸۴ درصد از منابع ارزی کشور در این بازه ۵۸ ساله، از زمان آغاز برنامه‌های توسعه پس از انقلاب اسلامی به دست آمده است.

بررسی مورد به مورد هم نشان دهنده آن است که بالاترین منابع ارزی کشور در این بازه زمانی، در سال ۱۳۹۰ محقق شده است، سالی که اقتصاد ایران وارد یکی از عمیق ترین دوره‌های رکودی تاریخ خود شد. در این سال ایران حدود ۱۱۹ میلیارد دلار درآمد ارزی از مجموع صادرات نفت و گاز به دست آورده و این در حالی است که درآمد حاصل از صادرات محصولات پتروشیمی به حدود ۱۵ میلیارد دلار، درآمد حاصل از صادرات کالاهای غیر نفتی (بدون احتساب محصولات پتروشیمی) به حدود ۱۱ میلیارد دلار و صادرات خدمات نیز در این سال به حدود ۸ میلیارد دلار می‌رسید. کمترین میزان درآمد حاصل از صادرات نفت وگاز در بازه زمانی ۱۳۶۸ تا ۱۳۹۶ اما به سال ۱۳۷۷ باز‌می‌گردد. در آن سال ایران حدود ۱۰.۶ میلیارد دلار منابع ارزی از صادرات نفت و گازاستحصال کرد و این در حالی بود که درآمد حاصل از صادرات محصولات پتروشیمی به ۴۵۲ میلیون دلار، درآمد حاصل از صادرات کالاهای غیرنفتی (بدون احتساب محصولات پتروشیمی) به ۱.۹ میلیارد دلار وصادرات خدمات نیز به ۱.۸ میلیارد دلار می‌رسید.

این اما در حالی است که بررسی وضعیت منابع ارزی در دسترس در دوره‌های مختلف ریاست جمهوری ایران نکات حتی جالب توجه تری را هم در بر دارد. مجموع درآمد ارزی کشور (اعم از مداخل حاصل از صادرات نفت، گاز، پتروشیمی، کالاهای غیرنفتی و خدمات) در دوره ریاست جمهوری محمود احمدی نژاد به حدود ۹۴۵ میلیارد دلار می‌رسد و در این در حالی است که این مبلغ، حدود ۴۶.۵ درصد از مجموع منابع ارزی در دسترس کشور در فاصله ۵۸ ساله ۱۳۳۸ تا ۱۳۹۶ را به خود اختصاص داده است. مجموع درآمدهای ارزی حاصل از موارد مورد اشاره در بالا در دوره ریاست جمهوری احمدی نژاد و چهار سال نخست ریاست جمهوری حسن روحانی اما در حالی به حدود ۱.۳ تریلیون دلار می‌رسد که سهم این منابع از تمام منابع ارزی در دسترس کشور در بازه سال‌های ۱۳۳۸ تا ۱۳۹۶، به حدود ۶۵ درصد می‌رسد. علاوه بر این، ایران از زمان شروع فرآیند تحریم‌های هسته ای در سال ۱۳۸۵ تاکنون،‌ در حالی به حدود ۱.۲ تریلیون دلار منابع ارزی دسترسی داشته که این منابع، سهمی ۶۱.۴ درصدی از تمام منابع ارزی در دسترس کشور از سال ۱۳۳۸ تا پایان سال ۱۳۹۶ را به خود اختصاص داده اند.

 از «برنامه دوم عمرانی» تا «برنامه پنجم توسعه»

این گزارش اما نشان می‌دهد که ایران در فاصله سال‌های ۱۳۳۸ تا پایان ۱۳۹۶، در مجموع حدود ۲ تریلیون و ۳۸ میلیارد دلار درآمد ارزی داشته که از این میزان، حدود ۱.۵ تریلیون دلار به صادرات نفت و گاز اختصاص داشته است. در فاصله چهل ساله ۱۳۵۶ تا ۱۳۹۶ اما ایران در مجموع حدود ۱۲۸ میلیارد دلار صادرات محصولات پتروشیمی داشته و این در حالی است مجموع صادرات کالاهای غیر نفتی (بدون احتساب محصولات پتروشیمی) در فاصله سال‌های ۱۳۳۸ تا ۱۳۹۶، به ۲۳۷ میلیارد دلار می‌رسد. درآمد ایران از صادرات خدمات در فاصله سال‌های ۱۳۵۲ تا ۱۳۹۶ هم به حدود ۱۶۹ میلیارد دلار می‌رسد.

از دیگر سو، منابع ارزی حاصل از صادرات نفت، گاز، پتروشیمی، کالاهای غیرنفتی و خدمات در هر دوره ریاست جمهوری در ایران پس از انقلاب اسلامی به قیمت جاری مورد بررسی قرار گرفته است.

بر این اساس، در حالی که در فاصله سال‌های۱۳۳۸ تا ۱۳۵۷، ایران در مجموع به حدود ۱۶۲ میلیارد دلار درآمد ارزی دسترسی داشته است، مجموع منابع ارزی در دسترس کشور در دوره هشت ساله دفاع مقدس حدود ۱۶۴ میلیارد دلار بوده است. از دیگر سو اما منابع ارزی در دسترس ایران در دوره ریاست جمهوری اکبر‌هاشمی رفسنجانی به حدود ۱۵۷ میلیارد دلار می‌رسد و این در حالی است که در دوره اصلاحات، مجموع منابع ارزی در دسترس ایران به حدود ۲۳۴ میلیارد دلار می‌رسد. منابع ارزی در دسترس ایران در دوره ریاست جمهوری محمود احمدی نژاد اما با جهشی بی سابقه به حدود ۸۴۳ میلیارد دلار می‌رسد و این در حالی است که منابع ارزی در دسترس کشور در دوره چهار ساله نخست ریاست جمهوری حسن روحانی به حدود ۴۷۸ میلیارد دلار می‌رسد. این سیر عمدتاً صعودی اما نشان دهنده آن است که با وجود رشداعجاب آور درآمدهای ارزی ایران در خلال ۶‌دهه اجرای برنامه‌های توسعه، بازدهی عمومی اقتصاد ایران همواره دستخوش نوسان بوده است.

مقایسه متوسط سالیانه منابع ارزی حاصل از صادرات نفت، گاز، پتروشیمی، کالاهای غیرنفتی و خدمات در طول دوره مورد مطالعه هم نشان دهنده آن است که دوره ریاست جمهوری احمدی نژاد، همچنان رکورد بالاترین درآمد متوسط سالیانه ارزی را به خود اختصاص داده است. به این ترتیب، در حالی که در فاصله سال‌های ۱۳۵۳ تا ۱۳۵۷، متوسط سالیانه منابع ارزی کشور حدود ۲۴ میلیارد دلار بوده، این شاخص در سال‌های دوران دفاع مقدس به حدود ۱۶ میلیارد دلار کاهش یافته است. متوسط سالیانه منابع ارزی در دوره ریاست جمهوری‌هاشمی رفسنجانی به حدود ۱۹ میلیارد دلار، در دوره اصلاحات به حدود ۲۹ میلیارد دلار و در دوره ریاست جمهوری احمدی‌نژاد به حدود ۱۰۵ میلیارد دلار رسیده است. در دوره نخست ریاست جمهوری روحانی اما در رقابتی نزدیک با دوره ریاست جمهوری احمدی نژاد، ایران سالانه به طور متوسط به حدود ۹۵ میلیارد دلار منابع ارزی دسترسی داشته است.